Kaside

Kaside, Arap edebiyatından İran edebiyatına oradan da Türk edebiyatına geçmiş divan edebiyatı nazım şeklidir.

Kasidenin belli başlı özellikleri şunlardır:

1. Kaside "kast etmek, yönelmek" olan "kısaca" sözünden türetilmiştir.Kasideler, bir kişiyi övmek amacıyla yazılan edebî dilekçe niteliğindeki şiirlerdir. 

2. Kaside çoğunlukla din ve devlet büyüklerini övmek amacıyla yazılmıştır.

3.  Kasideler konusuna göre adlar alır:

— Tanrı'nın varlığını, birliğini anlatan kasidelere tevhid,

— Tanrı'ya yalvaran kasidelere münâcaât,

— Hz. Peygamberi ve din büyüklerini öven kasidelere naât,

— Devrin ileri gelenlerini öven kasidelere methiye denir.

— Sevilen insanların ölümünden duyulan acıları anlatan kasidelere mersiye denir. 

(Bu kasidenin en güzel örneklerinden biri Bâki'nin Kanuni Sultan Süleyman için yazdığı Kanuni Mersiyesi'dir.)

— Herhangi bir kişiyi yermek amacıyla yazılan kasidelere hicviye denir.

(Hicviyenin en güzel örneklerini Siham-ı Kaza adlı eseriyle Nef'i vermiştir.)

4. Noksansız bir kaside altı bölümden oluşur:

Kasidenin Bölümleri

a. Nesîb ya da teşbîb: Bu bölümde 15-20 beyit bulunur. Şairler bu bölümde çeşitli betimlemeler yaparak şiirsel yeteneklerini ortaya koymaya çalışırlar. Kasideler bu bölümde ele aldıkları temalara göre çeşitli isimler alabilir. Bu temalar ve buna bağlı olarak kasidelerin aldıkları isimler şöyle gösterilebilir:

Kaside-i bahariye: Baharın güzellikleri, doğa.

Kaside-i şitâiye: Kış mevsimi, kar.

Kaside-i temmûziye: Yaz mevsimi, sıcaklar.

Kaside-i ramazaniye: Ramazan ayı, oruç.

Kaside-i ıydiye: Bir devlet büyüğünün bayramını kutlama, bayram ve bayram şenlikleri.

Kaside-i nevrûziye: Nevrûz heyecanı ve etkinlikleri.

Kaside-i rahşiye: At.

Şehirleri konu edinen kasideler de vardır. (İstanbul Kasidesi-Nedim)

Bazı kasideler rediflerinden yola çıkılarak isimlendirilmişlerdir: Fuzûlî’nin “Su Kasidesi”, Necâtî’nin “Gül Kasidesi” vb.

Kasideler kafiye harfine göre de adlandırılır. Kafiye harfi râ ise râiyye, mîm ise mîmiyye, tâ ise tâiyye gibi.

b. Girizgâh ya da giriz: Nesîb ile methiye bölümü arasında yer alan, genellikle tek beyitten oluşan, methiye bölümünün başlayacağını belirten bölümdür.

c. Methiye: Kasidenin sunulduğu kişinin övüldüğü bölümdür. Methiye bölümünde genellikle sanatlı, özellikle de mübalağalı bir anlatım tercih edilir, tarihin ve mitolojinin ünlü kahramanlarına telmihte bulunularak bu kahramanlarla kasidenin sunulduğu kişi arasında benzerlikler kurulur.

ç. Tegazzül: Kasidenin farklı yerlerinde de bulunabilen, bazı kasidelerde ise hiç bulunmayan tegazzül bölümü, bir anlamda kasidenin içine yerleştirilen bir gazeldir. 5-12 beyitten oluşan bu bölümde şair; aşk, şarap gibi temaları işler.

d. Fahriye: Şairin, kendisini ve şiir söyleme yeteneğini övdüğü bölümdür. Bu bölümde şairler, kendilerini genellikle İran edebiyatının büyük şairleriyle kıyaslarlar.

e. Dua: Birkaç beyitten oluşan bu bölümde şair, methiye bölümünde övdüğü kişinin başarılı, uzun ömürlü ve talihinin iyi olması için dilekte bulunur, dua eder.

5. Aruz ölçüsüyle yazılır.

6. Nazım birimi beyit olan kasidenin uyak düzeni gazelin aynısıdır (aa ba ca da…)

7.  Gazelden daha uzun olan kasidelerin beyit sayısı 33 ile 99 arasında değişir.

8.  Kasidenin de ilk beytine "matla", son beytine "makta" beyit denir. En güzel beytine "beytü'l kasid", şairin adının/mahlasının geçtiği beyte "taç beyit" denir.

9. Kaside şairlerine kaside-gü, (kaside söyleyen) kaside-sera ya da kaside-perdaz (kaside yazan) denir.

10. Bu türün tanınmış en güçlü temsilcisi Nef'i'dir.

11. Tanzimat sonrası Türk edebiyatında kasîdenin gerek iç düzeni ve buna bağlı olarak kompozisyonu, gerekse içeriği önemli değişikliklere uğramıştır. Bu dönem kasîdelerinde klâsik kompozisyonun bir tarafa bırakılarak yalnızca nazım biçimi ve kafiye düzeninin korunduğu, doğrudan konuya girildiği ve övgüde daha gerçekçi bir zemine yaslanıldığı görülmektedir. "Adem (=yokluk)" ve "hürriyet (=özgürlük)" gibi soyut kavramların övgüsüne ayrılmış olmaları da bu dönem kasîdelerinde görülen bir özelliktir. Namık Kemal'in "Hürriyet Kasîdesi" bu tip kasîdeler için güzel bir örnektir.

Fuzuli'nin Su Kasidesi'nden

1. Saçma ey göz eşkden gönlümdeki odlare su

Kim bu denlü dutuşan odlare kılmaz çâre su

2. Suya virsün bağban gülzârı, zahmet çekmesin

Bir gül açılmaz yüzün tek virse bin gülzâre su

3. Arızın yâdiyle nemnak olsa müjgânım nola

Zâyi olmaz gül temennâsiyle vermek hârâ su

4. Gam günü itme dil-i bîmârdan tiğun diriğ

Hayırdır vermek karangu gicede bîmâra su

5. Ravza-î kûyına her dem durmayıp eyler güzar

Aşık olmuş gâliba ol serv-i hoş-reftâre su

6. Su yolun, ol kûydan toprak olup dutsam gerek

Çün rakiybimdir dahi ol, kûya koyman vara su

7. Dest bûsi arzusuyla ölürsem dostlar

Kûze eylen toprağım sunun onunla yâre su

Günümüz Türkçesiyle

1. Ey göz, gönlümdeki ateşe gözyaşlarımdan su serpme ki

Bu denli tutuşan ateşe su fayda etmez.

2. Bahçıvan gül bahçesini suya versin (gül bahçesini sel götürsün) boşuna yorulmasın

Çünkü bin gül bahçesini sulasa da senin yüzün gibi bir gül açılmaz.

3. Senin yanağının anılmasıyla benim kirpiklerim ıslansa ne olur,

Zirâ gülü büyütmek için dikene verilen su boşa gitmez.

4. Gamlı günümde hasta gönlümden, kılıç gibi keskin (olan) bakışlarını esirgeme

Zirâ karanlık gecede hastaya su vermek hayırlı bir iştir.

5. Su, her zaman senin cennet gibi olan bahçene doğru akar

Galiba o güzel salınışlı, hoş yürüyüşlü, selvi (gibi olan) sevgiliye aşık olmuş

6. Topraktan bir set olup suyun yolunu o bahçeden kesmem gerek

Çünkü su benim rakibimdir, suyu o bahçeye bırakamam

7. Eğer onun (sevgilinin) elini öpme arzusuyla ölürsem dostlar

Mezarımın toprağından bir testi yapın, onunla yârime su verin

Kaynaklar

10. Sınıf Türk Edebiyatı, Palme Yayıncılık

10. Sınıf Türk Edebiyatı, Esen Yayınları

10. Sınıf Türk Edebiyatı, Editör Yayınevi

https://www.turkedebiyati.org/kaside.html