Süleyman Çelebi (?-1422?)

Divan edebiyatında 15. yüzyıl mesnevi şairlerinin önemli isimlerinden biridir.

Süleymân Çelebi’nin hayatına dair bilgiler oldukça sınırlı ve çelişkilidir. Kaynaklarda Çelebi’nin çocukluk ve gençlik dönemlerine ilişkin herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. Ancak ilimle uğraşan kültürlü bir aileden geldiği ve iyi bir eğitim alarak kendisini yetiştirdiği anlaşılmaktadır.

Süleymân Çelebi, Yıldırım Bâyezîd’in Dîvân-ı Hümâyûn imamlığını yapmış, II. Bâyezîd’in ölümünden sonra da Emîr Buhârî’nin tavsiyesiyle, yapımı 1399-1400 yılında tamamlanan Bursa Ulucami imamlığına getirilmiştir. 

Süleymân Çelebi’nin tek eseri Vesîletü’n-Necât (Kurtuluş Yolu), Mevlid ismiyle tanınmaktadır. Edebî bir terim olarak Hz. Muhammed’in hayatını, mûcizelerini, vefâtını ve bilhassa doğumunu anlatan eserler için kullanılan mevlid kelimesinin halk arasında yaygın olan ve “küçük çocuk” anlamına gelen “mevlüd” biçimindeki kullanımı yanlıştır. Peygamberimizi metheden, vasıflarını anlatan eserler kendileri henüz hayattayken kaleme alınmış olmakla birlikte İslam dünyasında ilk mevlid metinleri 9. asırdan itibaren görülmeye başlanmış ve yüzyıllar içerisinde pek çok dilde mevlid kaleme alınmıştır. 

Latîfî’nin bildirdiğine göre Süleymân Çelebi, muhtemelen Ulucami’de imamlık yaptığı yıllarda, Bakara sûresinin 285. âyetini açıklarken bir vaiz, peygamberler arasında bir fark bulunmadığını, bu sebeple Hz. Muhammed’in Hz. Îsâ’dan da diğer peygamberlerden de üstün olmadığını söyleyince cemaatten bazıları vaize karşı çıkmış ve tartışmalar büyümüştür. Bu hadiseye içerleyen hatta “Zîrâ ol efdallığa elyak durur / Anı öyle bilmeyen ahmak durur” beytiyle söz konusu vaizin ahmak olduğunu belirten Süleymân Çelebi, yoğun bir Peygamber aşkıyla ve tamamen samimi duygularla Mevlid’ini kaleme almıştır. Manzumenin “Hem Süleymân kula in’âm rahmet it / Yoldaşun îmân u yirin Cennet it” beytinde kendi adını anan Süleymân Çelebi, “İşbu kân-ı şehd ki şîrîndür dadı / Bil Vesîletü’n-Necât oldı adı” beytinde eserinin adını Vesîletü’n-Necât koyduğunu ve “Hem sekiz yüz on ikide târîhi / Bursa'da oldı tamâm bu i ahî” beytinde de onu 802/1409-10 yılında Bursa’da tamamladığını bildirmiştir.

Vesîletü’n-Necât, aruzun “fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün” kalıbıyla yazılmıştır. Dînî-tasavvufî Türk edebiyatına ait “tevhîd, ilâhî, münâcât, na’t, velâdet, mirâc-nâme, istimdâd (dua)” gibi pek çok türü içerisinde barındıran Mevlid, mesnevî nazım biçimiyle kaleme alınmış olmakla birlikte metnin içerisinde yer yer kasideler de bulunmaktadır. 

Vesîletü’n-Necât sade bir Türkçe ile yazılmıştır. Eserde fikir, bilgi ve duygular çok sanatkârane bir üslûpla anlatılmıştır.

Pek çok nüshası bulunan Vesîletü’n-Necât’ın zaman içerisinde başka şairlerin Mevlid metinlerinden beğenilen beyitlerin/bölümlerin karışması/eklenmesi veya özetlemeler/kısaltmalar yapılması gibi sebeplerle 100-150 ile 1200-1300 beyit uzunluklarında birbirinden çok farklı şekilleri ortaya çıkmıştır. 

Süleymân Çelebi’nin sade bir Türkçe ile kaleme aldığı eseri, yazıldığı günden bugüne bütün İslam coğrafyasında çok benimsenen ve sevilen bir metindir. Kaynaklarda daha 16. yüzyılda onun yazdığı eserin bütün Osmanlı coğrafyasında ve İslam memleketlerinde bilinip çeşitli vesilelerle birçok mecliste okunduğu ve kendisinden sonra pek çok şairin mevlid yazmasına rağmen hiçbirinin onunki kadar etkili ve başarılı olamadığı vurgulanmıştır.

Süleymân Çelebi’nin Mevlid’i Almanca, Arapça, Arnavutça, Boşnakça, Çerkesçe, İngilizce, Rumca, Tatarca gibi birçok dile çevrilmiştir.

Musiki alanında da önemli bir yere sahip olan Mevlid, defalarca bestelenmiş ve asırlarca sürecek olan mevlidhânlık geleneğini başlatmıştır. El yazması bazı Mevlid nüshalarında, mısraların yanına o mısralarda takip edilmesi gereken makam isimlerinin ve seyirlerinin kaydedildiği görülmektedir. 

Vesîletü’n-Necât’tan

Fî tevhîdi Bârî sübhânehü ve te’âlâ

Allah adın zikr idelüm evvelâ

Vâcib oldur cümle işde her kula

Allah adın her kim ol evvel ana

Her işi âsân ide Allâh ana

Allah adı olsa her işün öni

Hergiz ebter olmaya anun sonı

Her nefesde Allah adın di müdâm

Allah adıyla olur her iş tamâm

Işk ile gel imdi Allâh aydalum

Derd ile göz yaşile âh idelüm

Ola kim rahmet kıla ol Pâdişâh

Ol Kerîm ü ol Rahîm ü ol İlâh

Âlim ü Allâm u Gaffârü’z-zünûb

Sâni’ ü Tevvâb u Settârü’l-uyûb

(...)

Fî beyânı zuhûri vücûdu’n-nebiyy salla’llâhü aleyhi ve sellem

Âmine Hatun Muhammed anası

Ol sadefden oldı ol dür dânesi

Çünki Abdullahdan oldı hâmile

Vakt irişdi hafta vü eyyâm ile

Hem Muhammed gelmegi oldı yakîn

Çok alâmetler belürdi gelmedi

Şol kitâblar içre söylenen haber

Zâhir oldı vü göründi ser-teser

Halk-ı âlem gözlerile gördiler

Görmeyenlere haberler virdiler

Âmine Hatun gözile gördügin

Ol gicede nice lutfa irdügi

Râviler yazdı haber virdi bize

Biz dahı yazduk kim aydavuz size

Dinlenüz binde birini diyelüm

Tûtiler gibi şekerler yiyelüm

Dînümüz milkini âbâd idelüm

İşidenler cânını şâd idelüm

Işk ile her kim ki dinlese bunı

Açıla gönlinde rahmet gülşeni

Hem hidâyet bülbüli anda öte

Hem sa’âdet servi cânında bite

(...)

Fî beyânı mâ zahare fî vakti velâdeti Muhammed salla’llâhü aleyhi ve sellem

Ol gice kim dogdı ol hayrü’l-beşer

Anası anda neler gördi neler

Her ne kim göründi ise gözine

Hem dahı vâki’ olanı özine

Ol rebîülevvel ayı nicesi

On ikinci gice isneyn gicesi

Dogdugın bildürdi ol halka tamâm

Ne didügin işid imdi i hümâm

Didi bir nûr çıkdı evden nâ-gehân

Âşikârâ oldı cümle ins ü cân

Hem havâ üzre döşendi bir döşek

Adı Sündüs döşeyen anı melek

Üç alem dahı dikildi üç yire

Her birisi aydayın nire nire

Magrib ü maşrıkda ikisi anun

Biri damında dikildi Ka’benün

(...)

Yidi kat gök ehli cümle geldiler

Ahmedi görüp ziyâret kıldılar

Yirde gökde hîç ferişte kalmadı

Kim Muhammed yüzini ol görmedi

Hem sekiz uçmak içinde hûriler

Görmege ol şâh yüzini geldiler

Her biri elinde bir nûrdan tabak

Kim yaratmış sun’ı birle anı Hak

İçleri tolu cevâhir anlarun

Başına saçu içün Peygamberün

Gelüben cümle saçu saçdı ana

Ay yüzin görüp bular kaldı tana

Saçu saçup çün ziyâret itdiler

Hûr u Rıdvân u melekler gitdiler

Yaradılmışdan kime oldı nasîb

Anlara dahi göründi ol habîb

Hem olar dahı ziyâret kıldılar

Ol Resûl-i Hak bu durur bildiler

(...)

Çün cihâna geldi ol şâh-ı cihân

Zâhir oldı anda çok dürlü nişân

Ol gice hep putlar oldı ser-nigûn

Cânına şeytânun uruldı düğüm

Toldı küffârun içi vü taşı gam

Urdı her biri başına taşı hem

Hem kiliseler dahı yıkıldı çok

Kaldı altında keşişler oldı yok

Tâk-ı Kisrâ eyle çatladı katı

İşidenün gitdi akl u tâkatı

Sâve bahri yire batdı ser-te-ser

Kimse anda bulmadı sudan eser

Ol Mecûsîler odı kim var idi

Niçe yıllar idi kim yanar idi

Ana taparlar idi ol kavm-i şûm

Hîç olup ol od söyündi sanki mûm

Buncılayın dahı niçe dürlü var

Anları ger dir isem key söz uzar

Bildi âlem halkı togdı Mustafâ

Cümle âlem toldı nûrile safâ

Ulalu başladı ol sâhib-kemâl 

Ay u gün buldı cemâlinden cemâl

Çünki ol şâh irdi on dört yaşına

Kamu halk and içer oldı başına

Ulu kiçi kamu ol ehl-i Arab

Cümle andan bildiler ilm ü edeb

Görmediler ana benzer âdemi

Hulk ile tutdı cemî’-i âlemi

Mu’cizâtı zâhir olu başladı

Dükeli dillerde söylendi adı

Mevlidinden çün bir az kılduk beyân

Mu’cizâtından dahı işid i cân

Haşre dek ger dinilürse bu kelâm

Niçe haşr ola bu olmaya tamâm

Ger dilersiz bulasız oddan necât

Işk ile derd ile aydun es-salât

(...)

Fî vefâti’n-Nebiyy salla’llâhü aleyhi ve sellem

Başlayalum girü bir söz sûzile

Od saçılsun sözümüzden sûzile

Tag ile taşun yüregin taglasun

Ten nedür anun içün cân aglasun

Odlara yaksun odun için taşın

Taşlara dögsün anunçün taş başın

Sularun gözinden akup kanlu yaş

Bagrı pûlâdun delinüp ola baş

Ger bu söz ire bihârun sem’ine

Bu sözün odı tütüninden yana

Mustafâ mevti sözidür ol ayân

İşidicek âhile eylen figân

Gözünüz derdile giryân eylenüz

Cânunuz ışkına kurbân eylenüz

Her ki bunı işidüp aglamaya

Bu firâk ile yürek taglamaya

Taş u agaçdan dahı kemter ola

Er dimeye ana her kim er ola

Göz yaşı rahmet suyıdur bilene

Göz yaşı ni’met suyıdur bilene

Göz yaşından niçeler maksûd bulur

Göz yaşından niçeler mahmûd olur

Göz yaşıdur kurtaran derdden başın

Göz yaşın dök kim göresin ancasın

Göz yaşıdur cümle derdün çâresi

Göz yaşıdur ba’zınun settâresi

Gözi yaşlı kişiler hulkî olur

Gözi yaşlı kişiler derdlü olur

Bunda ma’lûm olur anun âşıkı

Ana âşık olmayandur hâşakî

İşit imdi sen ol fahr-i kâ’inât

Nice haste oldı vü buldı vefât

Altmış üç yaşa çün irdi ol Emîn

Dosta ulaşmaklıgı oldı yakîn

Vakt irişdi dünyeden kıla sefer

Ol güneş yüzlü vü ol alnı kamer

Dünyeden ukbâya hoş sâz eyledi

Cân hümâsı Hakka pervâz eyledi

Hem ire ol Pâdişâh dergâhına

İşidün nice ire Allâhına

Günler içre bir çehârşenbe güni

Ol sa’âdet ayı vü devlet güni

(...)

Kaynak: http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?sayfa=detay&detay=6339