Mesnevi

• Divan edebiyatında olay çevresinde gelişen anlatmaya bağlı edebî metin türlerinin en önemlisi mesnevidir. 
• Arapçada “ikişer, ikişerlik” anlamına gelir.
• Mesnevi nazım biçimi Türk edebiyatına İran edebiyatından geçmiştir.
• Mesnevi, eski edebiyatımızda bir çeşit manzum roman işlevi görmüş; olay örgüsü uzun, kişi kadrosu geniş pek çok metin, bu nazım şekliyle oluşturulmuştur.
• Mesneviler aruz ölçüsünün çoğunlukla kısa kalıpları kullanılarak yazılmıştır.
• Mesnevinin nazım birimi beyittir. Beyit sayısında herhangi bir sınırlama yoktur.
• Mesnevinin uyak düzeni “aa bb cc dd ee...” şeklindedir.
• Mesnevi nazım şekliyle oluşturulan eserlerde genellikle üç ana bölüm bulunur: Giriş, asıl konunun ele alındığı bölüm, bitiş. Bu bölümler de genellikle şu alt bölümlerden oluşur:

A. Giriş

1. Dibace (önsöz)

2. Tevhit: Tanrı’nın birliğinin anlatıldığı bölüm.

3. Münacat: Tanrı’ya yapılan yalvarış ve yakarışların anlatıldığı bölüm

4. Naat: Hz. Muhammet’in övüldüğü bölüm.

5. Miraciye: Hz. Muhammet’in göğe yükselerek Allah’la aracısız görüşmesinin anlatıldığı bölüm

6. Medh-i Çihâr-Yâr-ı Güzîn: Dört halifenin övüldüğü bölüm.

7. Hükümdara Övgü: Mesnevinin sunulduğu hükümdarın övüldüğü bölüm.

8. Sebeb-i Telif (Sebeb-i Nazm-ı Kitab): Mesnevinin yazılış nedeninin açıklandığı bölüm.

B. Asıl temanın ele alındığı bölüm

Bu bölümde “âğâz-ı dâstân, âğâz-ı kıssa” gibi Farsça ya da “Leylâ ile Mecnûn” mesnevisinde olduğu gibi Türkçe alt başlıklarla asıl tema ele alınır.

Bazı mesnevilerde bu bölümde gazel ve murabba nazım şekliyle oluşturulmuş metin parçalarına da yer verilir.

C. Bitiş

Mesnevinin bittiğini bildiren bu bölüm genellikle “Hâtime” (son söz) başlığı altında ele alınmıştır.

• Mesnevi nazım şekliyle öğretici metinler de oluşturulmuştur. Bu bağlamda mesneviler, yazılış amaçlarına ve işledikleri temalara göre şöyle sınıflandırılabilir:

A. Didaktik mesneviler

1. Din ve tasavvuf temalı mesneviler

2. Ahlâkî temaların ele alındığı mesneviler

3. Ansiklopedi niteliği taşıyan mesneviler

B. Tarihsel olaylara dayanan kahramanlık temalı mesneviler

C. Sanatsal ögelerin ağır bastığı, edebî duyarlıklarla oluşturulan mesneviler

1. Aşk temalı mesneviler

2. Macera temalı mesneviler

D. Tanık olunan ya da yaşanan bazı olayların anlatıldığı; toplum yaşamından kesitlerin sunulduğu; kişi, meslek, eğlence, kent vb. nin özelliklerinin anlatıldığı mesneviler

• Teması ne olursa olsun mesneviler de çoğunlukla masalsı bir anlatım yolu benimsenmiş, olayların gerçekleştiği zaman ve mekânlar belirsiz bırakılmış, kişi ve çevre betimlerinde gerçekçi olunmamıştır.
• Türk edebiyatında ilk mesnevi örneği Yusuf Has Hacip'in "Kutadgu Bilig" adlı yapıtıdır.
• Aynı yazarın yazdığı beş mesneviden oluşan mesnevi bütününe hamse denir. Türk edebiyatında hamse sahibi olan sanatçılar şunlardır:

Ali Şir Nevai: Türk edebiyatındaki ilk hamseyi yazmıştır.

Hamdullah Hamdi: Anadolu sahasında ilk hamseyi yazmıştır.

Lamii Çelebi

Ahmed Rıdvan

Taşlıcalı Yahya

Nergisi: Hamsesi mensurdur (düzyazıdır).

Nevizade Atai

Subhizade Feyzi: Hamsesi bir Divan'ı ve dört mesnevisinden oluşur.

Bazı Önemli Mesneviler

Mesnevi (Manevi-i Mesnevi): Mevlana

Yusuf u Züleyha: Şeyyat Hamza

Mantıku't-Tayr: Gülşehri

Garipname: Âşık Paşa

İskendername: Ahmedi

Harname, Hüsrev ü Şirin: Şeyhi

Vesiletü'n-Necat (Mevlid): Süleyman Çelebi

Leyla vü Mecnun: Fuzuli

Hayriyye, Hayrabad: Nabi

Hüsn ü Aşk: Şeyh Galip



Kaynaklar
10. Sınıf Türk Edebiyatı, Esen Yayınları
LYS Edebiyat, Limit Yayınları
İslam Ansiklopedisi