Türkçe Edebiyat: Gezi Yazısı (Seyahatnâme)

Gezi yazısı bir yazarın gezdiği, gördüğü yerlerle ilgili bilgi, gözlem, yaşantı ve izlenimlerini edebi bir üslupla (biçemle) anlattığı öğretici metin türüdür. Gezi yazılarına Eski Türk edebiyatında seyahatnâme denirdi.

Gezi Yazısının Özellikleri

Gezi yazıları, okuyucularda, anlatılan yerleri görme isteği uyandırmalı, onların bu yerlerle ilgili meraklarını kamçılamalıdır.
Gezi yazısının ilgi çekici olması için yazar, gezdiği yerin kendine özgü niteliklerini öne çıkararak anlatmalıdır.
Gezi yazısı, okuyucuda, yazarın o yeri gerçekten gezdiğine, metni de o gezide yaşadığı olaylara, orada edindiği bilgi ve izlenimlere göre yazdığına dair kesin bir kanı oluşturmalıdır.
Gezi yazarının gezip gördüğü yerle ilgili her şeyi anlatma zorunluluğu yoktur. Çünkü o, seçici bir bakış açısıyla kişisel bir metin oluşturmakta; nesne, kişi, mekân (yer) ve olayları kendi bakış açısına göre gözlemlemekte, gözlemlediklerini orada yaşadıklarıyla harmanlayarak metne aktarmaktadır.
Gezi yazıları temelde öyküleyici anlatımdan yararlanılarak oluşturulur. Bunun yanında açıklayıcı ve betimleyici anlatımdan, yer yer de söyleşmeye bağlı anlatımdan yararlanılır.
Gezi yazılarında dil birden çok işlevde (göndergesel, heyecana bağlı, alıcıyı harekete geçirme, şiirsel) kullanılabilir.
Gezi yazısı açık, yalın, duru, akıcı ve sürükleyici bir anlatıma sahip olmalıdır.
Gezilen yer, okuyucunun daha iyi anlaması açısından başka bölgelerle kıyaslanır.
Gezi yazısı gezilen bölge için belgesel bilgiler içerir. Bu bakımdan gezi yazısında yazar gözlemlerine yer vermeli, yanlış bilgiler aktarmamalıdır.
Gezi yazısında gerçek bilgiler verilmelidir. Bu bakımdan gezi yazıları tarih, coğrafya, edebiyat, toplum bilimi vb. bakımından yararlı kaynaklardır.
Gezi yazıları her şeye rağmen kişisel/öznel bir değerlendirme içerdiği için nesnel verilerden oluşan bilimsel bir belge niteliği taşımaz. Sadece fikir verici bir içeriğe sahiptir. Dış dünyayı yazarın gözüyle anlamaya yarar.
Gezi yazılarının çok yönlü anlatım olanakları vardır. Uzunluğu çoğu zaman kitap olacak kadardır. Gazetenin iç sayfalarından birinde dizi halinde günlerce yayınlandığı da olur. Okuyucunun sıkılmadan, merakla okuduğu bir yazı türüdür.
Gezi yazılarını, yolculuk yapılan yer bakımından ikiye ayırmak mümkündür: Yurt içi gezi yazıları ve yurt dışı gezi yazıları.

Dünya Edebiyatında Gezi Yazısı

Dünya edebiyatının en önemli seyahatnameleri arasında Venedikli gezgin (seyyah) Marko Polo'nun Uzak Doğu izlenimlerini içeren 13. yüzyılda yayımlanmış Seyahatnamesi ve 14. yüzyılda yaşamış Arap gezgin İbni Batuta'nın İslâm dünyası gezilerini konu edinen Seyahatnamesi yer alır.

Türk Edebiyatında Gezi Yazısı

Türk edebiyatının önemli seyahatnameleri şunlardır:

Bugünkü bilgilerimize göre Türkçe yazılan ilk gezi kitabı, tanınmış denizcilerimizden Seydi Ali Reis'in Miratül-Memâlik (Memleketlerin Aynası) adlı eseridir. Eser Portekizlilere karşı savaşırken Hint denizinde fırtınaya yakalanıp Gücerat'ta karaya çıkan Seydi Ali Reis'in Hindistan, Afganistan, Buhara ve Maveraünnehir yoluyla Edirne'ye dönüşü sırasında başından geçen serüvenleri kapsar.
Piri Reis'in Kitab-ı Bahriye adlı eseri
Kâtip Çelebi'nin Cihannüma adlı eseri
Edebiyatımızda gezi türündeki en önemli eser, Evliya Çelebi'nin Seyahatnâme adlı eseridir. Tarih-i Seyyah adını taşıyan on ciltlik eserinde Evliya Çelebi, 17. yüzyılda Devlet-i Aliye (Osmanlı Devleti) sınırları içinde ve dışında gezip gördüğü yerleri anlatır.

Bu yerler arasında Bursa, İzmir, Trabzon gibi şehirlerimiz yanında Avusturya, Hicaz, Mısır, Habeşistan ve Dağıstan gibi yabancı ülkeler de bulunmaktadır. Evliya Çelebi'nin gezi kitabından XVII. yy. toplumumuzun zengin kültür özelliklerini öğrenmek mümkündür.
Hac yolculuklarını anlatan yazılar da seyahatname özelliği taşımaktadır. Divan edebiyatı şairlerinden Nabi'nin 17. yüzyılda yazdığı Tuhfetü'l-Harameyn bu eserlerin en önemlisidir.
Osmanlı Devleti'nin Avrupa'ya gönderdiği diplomatların gittikleri yerdeki gözlem ve izlenimlerini yazdıkları sefaretnâmeler de seyahatname özelliği taşımaktadır. Bu eserler arasında en önemlisi 18. yüzyılda Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi'nin yazdığı Fransa (Paris) Sefaretnamesi'dir.

Türk edebiyatında Batılı anlamda ilk gezi yazısı örnekleri Tanzimat döneminde yazılır. Daha sonra özellikle Cumhuriyet'ten itibaren bu türde başarılı örnekler verilir. Bunların en önemlileri şunlardır:

Avrupa'da Bir Cevelan-Ahmet Mithat Efendi
Hac Yolunda-Cenap Şahabettin
Frankfurt Seyahatnâmesi-Ahmet Haşim
Romanya Mektupları-Ahmet Rasim
Abbas Yolcu-Attila İlhan
Anadolu Notları-Reşat Nuri Güntekin
Göz Ucuyla Avrupa-Yusuf Ziya Ortaç
Denizaşırı, Taymis Kıyıları, Tuna Kıyıları, Yolcu Defteri, Gezerek Gördüklerim, Bizim Akdeniz-Falih Rıfkı Atay

Anı-Gezi Yazısı Farkı

Anının merkezinde "kişinin kendisi ve çevresi" vardır. Gezi yazısının merkezinde ise "gezilen yerler" vardır.

Seyahat/Gezi Blogları

Son yıllarda gittikçe yaygınlaşan bloglarda (e-güncelerde) gezi yazısı örnekleri verilmektedir. Bu gezi yazıları daha çok seyahat/gezi güncelerinde/bloglarında karşımıza çıkmaktadır.