Karagöz (Gölge Oyunu)

• Deriden kesilen ve "tasvir" de denilen birtakım figürlerin arkadan ışıklandırılmış beyaz bir perde üzerine yansıtılması temeline dayanan  bir oyundur.
• Göstermeye bağlı edebi türlerdendir.
• Geleneksel Türk halk tiyatrosunun türlerinden biridir.
• Halkın ortak malıdır, kimin düzenlediği bilinmez.
• Karagöz oyunundaki perdeye "hayal perdesi" ya da "küşteri" adı verilir.
• "Karagözcü" adı verilen sanatçılar, zaman içinde dönemin koşullarına göre oyuna bir şeyler eklemişlerdir.
• Tipler aynı kişi tarafından seslendirilir.
• Karagöz oyunlarının metinleri 19. yüzyılda yazıya geçirilmeye başlanmıştır.
• Karagöz, yazılı bir metne bağlı kalınarak oynanan oyun değildir.  Sözlü gelenek içinde yaşatılan biraz da karagözcünün birikimine ve yeteneğine göre değiştirdiği birtakım hikayelerdir. Karagöz oyununda amaç halkı eğlendirmek, eğlendirirken de Türk halkının gelenek, töre ve ahlak anlayışı doğrultusunda bir ibret dersi vermektir. Örneğin yalan, hırsızlık, haksızlık ve iftira gibi olumsuz şeyler oyunda kınanır, Türk halkının saygı gösterdiği değerler gözetilir, onlara bir saygısızlık yapılmaz.
• Değişik şive ve ağız taklitlerine yer verilir. Güldürü ögesi ön plandadır.
• Usta-çırak geleneği içinde sürdürülür.
• Müzikten yararlanılır.
• Cinas ve tevriye sanatlarına sıkça yer verilir.
• Karagöz oyunu Osmanlı toplumunun dilini, inançlarını, gelenek ve göreneklerini, sanatını, sosyal ve siyasi olaylara bakışını yansıtan bir kaynak niteliği taşır.
• Karagöz oynatan kişilere "karagözcü/hayali/hayalbaz" adı verilir. Oyunda usta kişidir. Yardımcısına yardak denir. Yardak tef çalar, yeri geldiğinde de perde gazeli okur.
• Karagöz ve Hacivat oyunun iki temel kişisidir.

Karagöz: Saf, temiz kalpli, zeki ama okumamış insanları temsil eder. Cahil halk tipini simgeler. Cesur, gözü pek bir karaktere sahiptir. Bu nedenle başı çoğu kez belaya girer. Hacivat'ın yardımıyla kurtulur. Türkçeyi ağdalı bir şekilde bozarak konuşan taşralı tiplerle ve  Hacivat'la alay eder.

Hacivat: Tipik bir aydındır, bildiklerini sergilemekten hoşlanır. Kişisel çıkarlarını her zaman ön planda tutar. Herkesin nabzına göre şerbet vermeyi bilir. Az buçuk okumuşluğundan dolayı Arapça ve Farsça sözcükleri kullanır. Aydın kesimi temsil eder. Aynı zamanda afyon tiryakisidir.

• Her meslek, yöre ve sınıftan insan yer alabilir. Herkes kendi şivesi ile konuşturulur. Oyunun diğer kişileri şunlardır: Zenne (kadın tipini canlandıran erkek), Çelebi (genç mirasyedi), Tuzsuz Deli Bekir (sarhoş, kabadayı) Beberuhi (aptal, cüce, şımarık), Acem (tüccar), Kayserili (kurnaz, pastırmacı), Arnavut (bahçıvan), Efe (zorba), Tiryaki (afyon tiryakisi), Laz (gemici), Kastamonulu (bekçi, oduncu), Frenk (doktor, terzi), Yahudi (sarraf), Matiz (sarhoş), Bolulu (aşçı), Arap (dilenci), Ermeni, Yahudi, Köçek, Soytarı, Çengi...

Oyun dört bölümden oluşur:

1. Mukaddime (Giriş): Giriş bölümüdür. Hacivat'ın sahneye geldiği bölümdür. Hacivat müzik eşliğinde bir semai okur, "Hay... Hak!" diyerek söze başlar, arada bir "perde gazeli" okur. Bölüm sonunda dua ederek Karagöz'ü perdeye davet eder. Karagöz, Hacivat'ın çıkarttığı gürültüye kızar, kavga ederler. 

2. Muhavere (Söyleşme): Karagöz ile Hacivat'ın karşılıklı konuştuğu bölümdür. Oyunun konusu ile ilgili olmayan konuşmalar yer alır.

3. Fasıl: Asıl oyunun yer aldığı bölümdür. Karagöz oyunları bu bölümde anlatılan olaya göre çeşitli isimler alır: Ağalık, Ayşecik, Baskın, Binbirdirek, Büyük Evlenme, Deli Dumrul, Eczane, Hamam, Kanlı Kavak, Kanlı Nigar, Karagöz Aşçı, Kayık, Köylü Evlenmesi, Mandıra, Sahte Gelin, Sünnet, Tahmis, Yangın... (Konuların bir kısmı, divan hikâyelerinden alınmıştır.)

4. Bitiş: Oyunun son bölümüdür. Perdede yalnızca Karagöz ve Hacivat kalır. Hacivat "Yıktın perdeyi eyledin viran, varayım sahibine haber vereyim heman." diyerek perdeyi terk eder. Karagöz "Her ne kadar sürç-i lisan ettikse affola." diyerek, oyunu bitirir.

Kaynaklar

LYS Edebiyat, Limit Yayınları

10. Sınıf Türk Edebiyatı, Palme Yayıncılık